وقتی علم جوهر و خاصیت خود را از دست داد، نَه برابر با جهل که از آن زیان بارتر می گردد، زیرا سقوط انسان را تسریع می کند. علم وقتی جوهر و جهت حقیقی خود را از دست داد درست مانند راهنمایی است که به جای آن که انسان را در مسیر قرار دهد، او را به بیراهه می کشد. این جاست که علم هر چه بیشتر پیشرفت کند برای انسانیت خطرناک تر می شود. جهاد علمی | ۳
حقیقت علم از منظر اسلام
در نوشتار قبل گفتیم، بررسی موارد کاربرد واژه علم در متون اسلامی نشان می دهد که علم در اسلام دو مفهوم دارد: یکی را «حقیقت و اصل علم» می نامیم و دیگری را «ظاهر و فرع آن». حقیقت و جوهر علم همان است که در آیات و روایات از آن به عنوان نور و هادی به سمت کمال و بندگی تعبیر شده است و ظاهر و پوسته علم نیز علوم و تجربیات بشری است که مقدمه و زمینه ساز برای رسیدن به حقیقت علم می باشند. اینک به ادامه این بحث و تبیین حقیقت علم از منظر اسلام می پردازیم.
حقیقت علم از منظر اسلام
حقیقت علم، نوری است که در پرتو آن، انسان جهان را آن گونه که هست می بیند و جایگاه خود را در هستی می یابد. رسول خدا صلّی الله علیه و آله در این باره می فرمایند:
«الْعِلْمُ نُورٌ يَقْذِفُهُ اللَّهُ فِي قَلْبِ مَنْ يَشَاءُ». علم نوری است که خدای متعال بر قلب هر که بخواهد می تاباند.[1] نور علم مراتبی دارد که بالاترین آن نه تنها انسان را با راه تکامل خود آشنا می کند بلکه او را در این مسیر حرکت می دهد و به مقصد اعلای انسانیّت می رساند. قرآن کریم باصراحت از این نور سخن می گوید:
«أَ وَ مَنْ كانَ مَيْتاً فَأَحْيَيْناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً يَمْشِي بِهِ فِي النَّاسِ كَمَنْ مَثَلُهُ فِي الظُّلُماتِ لَيْسَ بِخارِجٍ مِنْها ...». آیا کسی که مرده دل بود و زنده اش کردیم و برای او نوری پدید آوردیم تا در پرتو آن در میان مردم برود، چون کسی است که گویی گرفتار در تاریکی هاست و از آن بیرون آمدنی نیست؟[2] امام علی علیه السلام در باره این نور و مهم ترین خاصیت آن یعنی رساندن انسان به مقصد اعلای انسانیّت می فرمایند[3]:
«قَدْ أَحْيَا عَقْلَهُ وَ أَمَاتَ نَفْسَهُ حَتَّى دَقَّ جَلِيلُهُ وَ لَطُفَ غَلِيظُهُ وَ بَرَقَ لَهُ لَامِعٌ كَثِيرُ الْبَرْقِ فَأَبَانَ لَهُ الطَّرِيقَ وَ سَلَكَ بِهِ السَّبِيلَ وَ تَدَافَعَتْهُ الْأَبْوَابُ إِلَى بَابِ السَّلَامَةِ وَ دَارِ الْإِقَامَةِ وَ ثَبَتَتْ رِجْلَاهُ بِطُمَأْنِينَةِ بَدَنِهِ فِي قَرَارِ الْأَمْنِ وَ الرَّاحَةِ بِمَا اسْتَعْمَلَ قَلْبَهُ وَ أَرْضَى رَبَّهُ». عقلش را زنده كرد و نفس خويش را كشت، تا آن جا كه جسمش لاغر، و خشونت اخلاقش به نرمى گراييد، برقى پر نور براى او درخشيد و راه را براى او روشن كرد و در راه راست او را كشاند و از درى به در ديگر بُرد تا به در سلامت و سراى جاودانه رساند، كه دو پاى او در قرارگاه امن با آرامش تن، استوار شد. اين، پاداش آن بود كه دل را درست به كار گرفت، و پروردگار خويش را راضى كرد.[4]
دانش منتهی به جهل
جوهر علم است که به علم ارزش حقیقی می دهد؛ یعنی علم را در خدمت انسان و در جهت تکامل و بهروزی او قرار می دهد و بدون آن نه تنها علم فاقد خواص و آثار علم می شود، بلکه تبدیل به یک عنصر ضد ارزش و ضدّ انسانیّت می گردد. و این معنی مطلق بودن ارزش حقیقت علم و مشروط بودن علوم رسمی است زیرا علوم رسمی بی جوهر علم نمی توانند در خدمت انسان قرار گیرند.[5] در تفسیر نمونه ذیل آیه شریفه «قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ» چنین آمده است: علم در اين آيه و آيات ديگر قرآن به معنى دانستن يك مشت اصطلاحات يا روابط مادى در ميان اشياء، و به اصطلاح «علوم رسمى» نيست، بلكه منظور از آن معرفت و آگاهى خاصى است كه انسان را به «قنوت» يعنى اطاعت پروردگار، و ترس از دادگاه او و اميد به رحمت خدا دعوت مى كند، اين است حقيقت علم، و علوم رسمى نيز اگر در خدمت چنين معرفتى باشد علم است، و اگر مايه غرور و غفلت و ظلم و فساد در ارض شود و از آن «كيفيت و حالى» حاصل نشود «قيل و قالى» بيش نيست.[6]
مرحوم علامه طباطبایی علومی را که به سمت خداشناسی راهنما نباشد، از منظر قرآن کریم برابر جهل دانسته و در این رابطه می نویسد: (قرآن کریم) به تعلّم علوم طبیعی و ریاضی و ... و بالاخره همه علومی که در دسترس فکر انسانی است و تعلّم آن ها به نفع جهان بشری و سعادت بخش جامعه انسانی می باشد، دعوت می کند. آری قرآن مجید به این علوم دعوت می کند به این شرط که به حق و حقیقت رهنما قرار گیرند و جهان بینی حقیقی را که سرلوحه آن خداشناسی می باشد، در برداشته باشند و گرنه علمی که انسان را سرگرم خود ساخته از شناختن حق و حقیقت باز دارد، در قاموس قرآن مجید با جهل مرادف است.
خدای متعال می فرماید:
«یَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَیاهِ الدُّنْیا وَ هُمْ عَنِ الْآخِرَهِ هُمْ غافِلُونَ». آنان از زندگی این جهان ظاهر و نمودی را می دانند و آنان از زندگی آن جهان غافلند.[7] و می فرماید:
«أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلی عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلی سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلی بَصَرِهِ غِشاوَةً فَمَنْ یَهْدِیهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ». آیا دیدی آن کسی را که خدای خود را هوای نفس خود قرار داده و خدا با داشتن علم گمراهش نموده و به گوش و دلش مهر و به چشمش پرده ای زده است؟ پس کیست که پس از خدا او را راهنمائی کند؟![8] قرآن کریم با ترغیباتی که به تعلّم علوم مختلفه نموده، خود متصدّی تعلیم یک دوره کامل از معارف الهیه و کلیات اخلاق و فقه اسلامی گردیده است.[9]
بر همین اساس پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله در توصیف علم این گونه فرموده اند:
«تَعَلَّمُوا الْعِلْمَ فَإِنَّ تَعَلُّمَهُ حَسَنَةٌ وَ مُدَارَسَتَهُ تَسْبِيحٌ وَ الْبَحْثَ عَنْهُ جِهَادٌ وَ تَعْلِيمَهُ مَنْ لَا يَعْلَمُهُ صَدَقَةٌ وَ بَذْلَهُ لِأَهْلِهِ قُرْبَةٌ لِأَنَّهُ مَعَالِمُ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ وَ سَالِكٌ بِطَالِبِهِ سُبُلَ الْجَنَّةِ وَ مُونِسٌ فِي الْوَحْدَةِ وَ صَاحِبٌ فِي الْغُرْبَةِ وَ دَلِيلٌ عَلَى السَّرَّاءِ وَ سِلَاحٌ عَلَى الْأَعْدَاءِ وَ زَيْنُ الْأَخِلَّاءِ يَرْفَعُ اللَّهُ بِهِ أَقْوَاماً يَجْعَلُهُمْ فِي الْخَيْرِ أَئِمَّةً يُقْتَدَى بِهِمْ تُرْمَقُ أَعْمَالُهُمْ وَ تُقْتَبَسُ آثَارُهُمْ وَ تَرْغَبُ الْمَلَائِكَةُ فِي خَلَّتِهِمْ لِأَنَّ الْعِلْمَ حَيَاةُ الْقُلُوبِ وَ نُورُ الْأَبْصَارِ مِنَ الْعَمَى وَ قُوَّةُ الْأَبْدَانِ مِنَ الضَّعْفِ وَ يُنْزِلُ اللَّهُ حَامِلَهُ مَنَازِلَ الْأَحِبَّاءِ وَ يَمْنَحُهُ مُجَالَسَةَ الْأَبْرَارِ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ بِالْعِلْمِ يُطَاعُ اللَّهُ وَ يُعْبَدُ وَ بِالْعِلْمِ يُعْرَفُ اللَّهُ وَ يُوَحَّدُ وَ بِهِ تُوصَلُ الْأَرْحَامُ وَ يُعْرَفُ الْحَلَالُ وَ الْحَرَامُ وَ الْعِلْمُ إِمَامُ الْعَقْلِ وَ الْعَقْلُ يُلْهِمُهُ اللَّهُ السُّعَدَاءَ وَ يَحْرِمُهُ الْأَشْقِيَاءَ».[10]
(ترجمه): دانش را بياموزيد كه يادگيرى آن خير؛ و گفت و شنودش حمد و ثناى الهى، و تحقيق در آن جهاد است، و آموزش به جاهل صدقه است؛ و نشرش سبب نزديكى به خداست، زيرا دانش راهنماى حلال و حرام بوده و طالب خود را به بهشت مى برد، و همچنين همدم تنهائى؛ و دوستى است به وقت دورى از خانه و كاشانه؛ و راهنمائى در خوشبختى؛ و اسلحه اى بر عليه دشمنان، و زيب و زيور دوستان. خداوند به جهت دانش مردمى را رفعت بخشيده و در اعمال شايسته الگوئى جهت پيروى قرار داد. كارهاشان مورد توجّه؛ و آثارشان مورد بينش و راهنماست. فرشتگان خواهان دوستى با ايشانند، زيرا دانش؛ هستى و زندگى بخش دل ها و روشنائى ديدگان از نابينائى؛ و نيروى بدن ها از سستى است. اطاعت از خدا و شناخت و اقرار به يكتائى او، صله رحم، شناختن حلال و حرام؛ همه و همه در سايه دانش انجام شود، و دانش پيشواى خرد (عقل) است. و خداوند عقل را به سعادتمندان دهد و از بدبختان دريغ فرمايد.[11]
همان طور که در کلام حضرت پیداست، علم مایه حیات قلب و شناخت و عبودیت پروردگار متعال است و این چنین علمی راهنمای عقل انسان در نیل به سعادت و کمال می شود. پس هر دانشی که چنین نباشد با جهل تفاوتی ندارد.
وقتی علم جوهر و خاصیت خود را از دست داد، نَه برابر با جهل که از آن زیان بارتر می گردد، زیرا سقوط انسان را تسریع می کند. علم وقتی جوهر و جهت حقیقی خود را از دست داد درست مانند راهنمایی است که به جای آن که انسان را در مسیر قرار دهد، او را به بیراهه می کشد. این جاست که علم هر چه بیشتر پیشرفت کند برای انسانیت خطرناک تر می شود. خطر بزرگی که امروز بشر را تهدید می کند این است که علم رشد کرده ولی جوهر و جهت و خاصیت خود را از دست داده و در مسیر انحطاط و سقوط انسانیت به کار می رود. با اندک تأمّلی می توان دریافت که در جهان امروز، علم چه آفاتی را بر بشریت تحمیل کرده است و شمشیر علم در کف قدرت های بزرگ جهان، چه به روز انسان آورده است.[12]
ادامه این بحث را در نوشتار بعد دنبال خواهیم کرد، ان شاء الله.
خودآزمایی
1- حقیقت علم از منظر اسلام را توضیح دهید؟
2- چگونه علم می تواند منتهی به جهل شود؟
پی نوشت ها
[1] مصباح الشريعة ص ١٦.
[2] سوره انعام/ آیه 122.
[3] برگرفته از کتاب: سيمای علم و حكمت در قرآن و حديث (محمدی ری شهری، محمد) ص 18 و 19.
[4] نهج البلاغه (ترجمه دشتی) خطبه 220
[5] سيمای علم و حكمت در قرآن و حديث (محمدی ری شهری، محمد) ص 19.
[6] تفسير نمونه ج 19 ص 396.
[7] سوره روم/ آیه 7.
[8] سوره جاثیه/ آیه 23.
[9] قرآن در اسلام (طباطبایی، سید محمد حسین) ص 157 و 158.
[10] تحف العقول ص 28.
[11] تحف العقول (ترجمه جعفری) ص 33.
[12] سيمای علم و حكمت در قرآن و حديث (محمدی ری شهری، محمد) ص 19.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت